NGƯỜI VÀ TÁC PHẨM NAM CAO

  NGƯỜI VÀ TÁC PHẨM NAM CAO 

Tô Hoài

 

Những người bạn mới gặp Nam Cao thưởng nói : anh ta lạnh lung quá. Kéo mép lên mới nè được một nụ cười khó nhọc. Chính Nam Cao cũng đã tả một mình trong một truyền ngăn Cái mặt không chơi được. Và tự giễu một cách mùa mà là chẳng may trời chỉ phủ cho mình cái mặt không chơi được ấy thì mình phải chịu Thật ra thì, mặt anh ta lạnh, nhưng lòng anh rất sôi nổi. Sự trái ngược trong con người Nam Cao, thể hiện ở cả những việc nhỏ bé như vậy. Vốn là một người yếu đuối (cả người và tâm tính), sợ thay đó, sợ cái gì khỏe quá, nhưng chống những cái sợ đó, bao giờ Nam Cao cũng tìm cách tạo cho mình một tỉnh nét ngược lại, một thời quen mới. Trong nền nếp cải tạo tư tưởng, nhân tố cưỡng lại ấy, tôi cho là một điểm đặc biệt, đáng chú ý nhất ở cuộc sống tư tưởng và nghệ thuật của Nam Cao.

 

Tôi còn nhớ những năm sóng gió nhất của tình hình Đông Dương sau khi Mặt trận Bình dân tan vỡ tiếp đến thời kỳ đen tối đây theo bao nhiêu thanh niên sa ngã, truy lạc, bấy giờ thanh niên Nam Cao, người thì gầy yếu, tiên thì không có, nhưng có rất nhiều mỏng. anh cũng liêu biểu trong các thành phố ngập ngụa, sắc thuốc sang và hố rác, anh cũng lớn vớn như những thiếu thân cử nối nhau lao vào truy lạc đến cháy cánh. Có những đêm bị đất, rượu chán rồi đánh nhau, rạch máu tay ra viết lên tưởng rồi năm tóc nhau cùng khóc, có những đêm tối tham thảm, họ muốn không bao giờ hết, để bọn người chán đời tiền rút vào bóng tối mà sống thoi thóp, có những đường phố cư dài tưởng không bao giờ tận cùng, người chán đời lủi lũi đi vào bóng tối, tưởng như cử đi thể thì tới Âm ty Lòng người thanh niên cùng quán đau khổ, không một chút muốn trông thấy ngày mai. Trải qua những trống rỗng tuyệt vọng ấy, tầm thường mà nói, vô số bạn bè nghệ sĩ của anh đem phân sáp trát lên sự thật ở chỗ đó, trước nhất từ đánh lớn mình - như bọn người chán đời chỉ muốn rúc đầu vào bóng tối - và quảng ra đấu độc người đọc bằng những tiểu thuyết bia tạc, nhảm nhí, trống rằng Nam Cao không làm thế. Nơi mương những đàn anh và bạn tốt của mình như Vũ Trọng Phụng. Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Nguyên Hồng, sục vào những cay đắng, và cả nhưng xấu xa, của xung quanh và bản thân, Nam Cao không che giấu, không màu mè gì hết, nói toạc cái cuộc sống cùng đường tận lối và nhơ nhớp của những người như anh. Anh đã viết nhiều truyện ngăn đặc sắc đang trong Tiểu thuyết thứ bảy bấy giờ và tự truyện Sống mòn năm 1944. Hoặc như anh đã viết Chí Phèo. Bọn cường hào làng anh, mà anh thù hận chung Ta chúng là các thế lực bạo ngược của địa chủ cường hảo ở những nơi đầu tinh cuối huyện như làng ấy. Nhà anh là một nhà trung nông lép vế. Truyện Chí Pháo in ở Hà Nội, chính là cái chuyện anh cụ Chí Phèo thật đã giết một tên tổng lý cường hào thật đã xảy ra mươi mấy năm về trước ở làng anh ; vì chuyện ấy mà cường bảo dọa đánh và kiện anh, triệt đường anh về làng.

 

Mỗi sáng tác của anh đều là tiếng nói một thái độ của ngòi bút, Không ngủ gật hoặc ở hư che màn với cuộc sống bấy giờ, mà anh đã quang vấn để ra cho bạn đọc suy nghĩ. Nhưng cái bất công bao ngược mà anh cảm, anh đã viết nó lên. Những cái bạc nhược, hèn yếu, vẫn vơ, bệnh thời đại, bệnh của chính Nam Cao, mà anh đã viết, nghĩa là vạch trần, chống lại nó, trước nhất ở ngay trong con người mình.

 

Sau này, vào cuộc kháng chiến, cũng nhiều dịp cho tôi thấy được cái dũng cảm ấy của Nam Cao. Hiển nhiên là nếp suy nghĩ này, nhờ đời sống cách mạng rèn giũa, đã trở nên một thói quen, một nền nếp tư tưởng, một bản chất của con người mới. Còn nhớ những khi gian nan nhất mà chúng tôi có hoàn cảnh cùng ở và làm việc với nhau, bao giờ tôi cũng thấy bản lĩnh cần thiết ấy ở Nam Cao. Cho đến cuối cùng, khi bị hy sinh, Nam Cao đã ngã xuống trong tinh thần trách nhiệm rất cao. Những người sống sót ở trận giác phục kích chấp tối ngày 30 tháng 11 năm 1951 trên cánh đóng chiếm ở Hoàng Đan (Ninh Bình) kể lại. Nam Cao đi trong chiếc thuyền đầu của đoàn thuyền vượt khu trắng đêm ấy vào địch hậu Ninh Bình. Tôi nghĩ lại và nghĩ về tất cả những cố gắng, những trường hợp đương đầu với tình thể sống máu, bao giờ Nam Cao cũng có được bản lĩnh chống với thói xấu bạc nhược của mình - kể cả nhiều một của một người cán bộ cách mạng một nhà văn

 

Bất cứ một cuộc đi thực tế nào, làm công tác m. Nam Cao cũng chỉ thấy Đảng đã mở đường cho mình. Tôi chưa thấy Nam Cao ngắn ngừ một công tác nào trong kháng chiến. Anh là người viết giỏi, anh cũng thừa khách quan và chủ động được cái giỏi đó của mình, nhưng đồng thời, anh cũng rất biết là công tác nào Đảng giao cũng giúp cho mình thực tế hiểu biết và cho nghệ thuật của mình. Thực tế nào cũng có ích, làm công tác nào cùng cần thiết. Bởi vì Nam Cao biết rằng cái giỏi của mình, không viên vong, không mộng mị gì hết, nhất định nó phải trải qua và vẫn thực tế mới phát triển được. Cũng như anh biết rằng anh cần phải là một người công dân tốt, trước khi là một nhà văn. Không phải tự dưng mà Nam Cao kết luận được đầy đủ thể dâu. Thiếu gì những lúc bồi hỏi mà con ma "thiên tại" đến từng nịnh, xui giục anh, công kênh anh ngồi lên đầu cuộc sống của mọi người. Những bạn gần Nam Cao bây giờ nhắc lại còn cười với nhau vì đã lắm lần vui chuyện, hoặc quá chén, cái anh chàng gầy gò leo khoeo ấy đỏ mặt đỏ tại lên, vừa rung đùi vừa nói bám bám bàn tay, chủ bởi rất hùng hổ, coi giới bằng vung, coi ai cũng bằng cứt. Nào Gorki viết cũng xoàng Lỗ Tấn thì khá một tỷ. Minh sau tý nữa, có thể kịp Tsêkhôp. Trần Đăng lạnh như đá. Tạo ấy à, tiểu thuyết của tao sẽ Và rung đùi, và hoa chân múa tay... Nhưng khi cái "bốc" ấy qua rồi, thì Nam Cao cả ngày ngồi là rử suy nghĩ Ấy là anh đương chửi anh và xem minh đáng xấu hổ quá Rồi anh lại cặm cụi làm việc. Không phải như thế nghĩa là chỉ có nại vào lúc bốc thì Nam Cao mới dám đưa mình lên giới. Không, Nam Cao rất hiểu khả năng nghệ thuật của mình. Nhưng, bình tĩnh, và tỉnh táo đấu tranh với những tàn tích rất thầm kín và sang trọng thưởng đến phính phở nịnh hót mình, Nam Cao lại biết được bất cứ một việc, một dịp nào tiếp xúc với mọi mặt của thực tế, người ta đều được tôi luyện và chỉ có lợi cho nghệ thuật Với quan điểm trên, chẳng bao giờ anh ta cho mình làm như thế là đã hy sinh cái gì đâu

 

Không bao giờ, trong công tác thực tế, Nam Cao đặt cái anh nhà văn ra trước công việc mà đầu tiên, chúng ta chỉ trông thấy anh cán bộ Nam Cao. Do đó, Nam Cao cảm thông được với thực tế, qua cảm nghĩ và công việc của một người bình thường, vì vậy mà Ha sống đã đến với anh trăm màu nghìn vẻ vui buồn, mưng giận, phấn khởi của con người. Ở đây tôi không nói đến phương thức và bố trí lực lượng văn nghệ của Hội Văn nghệ trong kháng chiến. Đó là một vấn đề khác. Ở đây chỉ muốn nói lối sống của con người và vẫn để sáng tác của Nam Cao biểu hiện một cách sâu sắc sự nhất trị của thực tế cuộc đời và tác phẩm, sự thống nhất của tư tưởng Đảng và nghệ thuật. Một lúc nào trích ra ngoài khuôn thước đó, nhất định ngũ

 

Có người nói rằng tác phẩm Nam Cao viết trước Cách mạng hay hơn tác phẩm Nam Cao viết trong kháng chiến. Các đó là một sự thực. Nhưng hiểu sự thực ấy như thế nào thì mỗi người nghĩ một cách Có người cho là tại người ta đã phân công không hợp lý cho Nam Cao nhiều năm làm công tác linh tinh cho nên sáng tác Nam Cao bị thui chột đi. Có người cho là tại đường lối lãnh đạo sáng tác hợp hỏi, cho nên Nam Cao đã đâm ra viết khô khan, công thức Có người lại đoán giả Nam Cao viết truyện Đôi mắt mà hay được như thể là vì anh viết trước chính huấn. Rồi nhân đấy mà tưởng tượng miên man ra nhưng điều bị đất khác.

 

Tôi nghĩ do chi là đoán già đoán non, hoặc những điều dẫn chứng trên chỉ là những nguyên nhân khác mà thôi Rất nhiều khi suy nghĩ về nhân vật và tác phẩm, Nam Cao thường bị quanh quán một lo lắng - xã hội đã biến đổi, con người đã biến đổi. Ngay cả những người cũ trong sách mình, bây giờ họ vào xã hội mới, họ cũng đương có những hoạt động mới, ý nghĩ mới. Khác trước lắm, những nào hội họp, tập thể, nào đoàn thể, Đảng, những tiếng và việc mới lạ những đoàn kết, lừng khừng, tích cực. toàn cái mới. Lại như tình yêu là lẽ sống muôn thuở kia bây giờ cái quan niệm phổ biến về nó cũng khác rồi.

 

Cuộc sống mới khó nhọc và thú vị xiết bao. Có lý nào người viết sách lại ngủ gả trước những điều ấy ” Cô lý nào người viết sách lại nhát gan đến nỗi đóng cửa, không dám cho nhân vật minh ra tiếp xúc với xã hội mới ? Nếu thế thì cái anh ấy nhất định xuống dốc rồi.

 

Truyện ngắn Đôi mắt là một cái tuyên ngôn về thái độ mới của Nam Cao nhà văn. Truyện ngắn ấy viết dựa vào chuyện thật. Cuối năm 1947, Nam Cao qua vùng Cống Thần gặp Vũ Bằng tản cư ở đẩy. Bằng chính là cái anh văn sĩ Hoàng nọ. Hoàng kể cho Nam Cao nghe những chuyện giễu cợt khinh bỉ của mình về người nông dân, trong khi những người nông dân đang lăn lưng ra gánh vác cuộc kháng chiến, trong khi anh và một số người nhàn rỗi khác vẫn tiếp tục cuộc sống ăn chơi giả dối, lộn mưa đánh bả, đánh chén, chim vợ chim chồng nhau, chao nhau vờn vỡ nhưng sau lưng lại nhem nhẻm nói sau nhau. Nam Cao nói cho người bạn văn lầu ngày gặp lại của mình biết là giờ đây minh nghĩ khác rồi, không còn chán đời, mà lại yêu cuộc sống sóng có suy nghĩ hơn. Rồi Nam Cao đi bạn ở lại. Mỗi người theo một con đường. Bằng cái truyện ngắn ấy, Nam Cao muốn nói với xung quanh và chính cả với minh rằng cách nhìn cũ của chúng ta nó xanh xám qua thu đựng tìm cách che đậy nó bằng một thói quen môn mỗi nào nhé hãy can đảm đổi mới. chưa quen thì tập, có còm mắt, đau người, khó chịu chỉ đó thì cứ gắng lên, nhất định sẽ thích hợp và có được tấm lòng tha thiết.

 

Từ đấy Nam Cao lao mình vào thực tế. Anh làm bất kỳ việc gì - như trên tôi đã kể - cốt sao để mình bắt kịp thời đại, có được nhưng cảm giác mới nhất, nhạy nhất về các sự việc nóng hỏi mà cuộc kháng chiến hàng ngày đưa tới. Nói như chúng ta thường nói bây giờ để tư tưởng lúc nào cũng đứng ở mũi nhọn của cuộc sống Anh thưởng lí luận về một số vấn đề sáng tác : Xưa nay, chúng ta thường nói nhiều về tình yêu, tại sao bây giờ chúng ta không nói nhiều về những việc mới như hội họp, công tác, tinh cam chiến đấu, hãy nên viết những cái ấy nhiều và say như đã viết về tình yêu Nói và Nam Cao đã làm như thế. Điển hình như kịch Đóng góp là cả một cuộc đối đáp giải thích thuế. Kể ra nghĩ và làm các đoàn như vậy, nó cũng khá giản đơn và quá tá" Nhưng mặt khác, nó bộc lộ một thiết tha sôi nổi của một người muốn luôn luôn đứng ở mũi nhọn cuộc sống" Chính là anh muốn biết, quen thuộc, tạo thành sự suy nghĩ, thành tinh nết thấm thía tận gốc gác nhưng vấn đề mới, sự việc mới và tư tưởng mới.

 

Có phải Nam Cao theo đuổi hòa mình vào cách sống khó khăn và sâu sắc như thế, cốt chỉ để biểu hiện thời sự, theo sát thời sự Nam Cao không đến nỗi nghĩ thô sơ như vậy. Một nhà văn nào dựng truyện muốn nhân vật mình có chiều sâu của cá tính, không thể chỉ giản đơn như vậy. Cái điều anh hàng ôm ấp, và đã có làm, trong kháng chiến, là viết một tiểu thuyết lớn về làng anh, qua ba thời kì làng trước cách mạng, lãng khởi nghĩa, làng kháng chiến. Cuốn tiểu thuyết hàng nghìn trang ấy sẽ thể hiện được tất cả những thương yêu say đắm của anh đối với đất quê hương Cái lỏng quê hàng trăm năm cũ sẽ sống lại. Muốn nó sống lại được thật thì trước nhất người viết phải có sự thấu đáo đầy đủ, kịp thời và nhất định. xúc cảm của anh phải chan hòa với sự sống hôm nay. Bởi vì, chỉ nói giãn đơn thôi thì những Chi Pháo cùng khổ ngã ngược, cảm tính ngày trước, cuối cùng họ đã vùng lên. Có lý nào mà người viết không năm được trước nhất đời sống mới ấy của Chi Phèo?

 

Lần hai, Nam Cao đã bắt đầu viết cuốn tiểu thuyết này. Một lần, anh tự ý bỏ. Một lần, anh em phê bình, báo là gương" quá, thì anh xé bản thảo đi Mỗi lần viết là một lần đo sức. Sức còn đuôi thi luyện tập lại. Cái đó, tôi tưởng, hơn ai hết, Nam Cao đã tự nâng trách nhiệm của mình trước cuộc đời.

 

Cuốn tiểu thuyết lớn vẫn ám ảnh anh, cho tới khi ảnh chết. Đó là một sự thật. Tôi không được biết ý nghĩ cuối cùng khi Nam Cao vào địch hậu đóng băng tuyên truyền thuê nông nghiệp nhưng trước. đấy, đã nhiều lần, Nam Cao thưởng nói "Chỉ về làng một tua, bắt tuy nhìn mặt chúng nó một cái, thì phần cuối cùng cuốn truyện mình nhất định viết xong”. Cuốn tiểu thuyết đã nằm sẵn trong ốc

 

Nhưng mà, chưa tới nơi, anh đã chết. Cuốn tiểu thuyết bỏ dỡ trang đầu. Cái gì làm cho Nam Cao chưa viết xong ” Về nghệ thuật mà nói, chính cái thực tế cuộc sống kháng chiến mà anh lúc nào cũng hãm hở đòi hỏi, cái ấy chịu trách nhiệm trước nhất

 

Tôi trở lại kết luận Cuộc đời tư tưởng và nghệ thuật Nam Cao luôn luôn chống chọi trước nhất với những yếu đuối, bạc nhược trong mình. Soi qua đây Nam Cao đã sáng tác. Để minh trở nên hiện đại, năm vững thực tế, càng về sau Nam Cao cũng hiểu thực tế và lãnh đạo đời sống nghệ thuật, là hai mặt của một vấn đề nghệ thuật và chính trị. Nam Cao chỉ nghĩ và sáng tác trên cơ sở đó, bởi vậy, mặc dầu Nam Cao viết ít, nhưng trước sau đã để lại cho chúng ta một mẫu mực nhà văn, cho văn học một số tác phẩm giá trị.

 

(In trong báo Văn nghệ, số 145, 1956)