NAM CAO _CON NGƯỜI VÀ XÃ HỘI CŨ

 NAM CAO CON NGƯỜI VÀ XÃ HỘI CŨ 

Lê Nam Kỵ 

 

Nhà xuất bản Văn học vừa cho in Một đám cưới, gồm một số truyện ngắn mới sưu tầm được của Nam Cao.

Có lẽ trong văn xuôi trước Cách mạng, chưa có ai có được ngòi bút sắc sảo, gần guốc, soi mói như của Nam Cao. Không phải Nam Cao đã đánh thẳng vào chế độ thực dân Nam Cao sáng tác vào thời kỳ Pháp đã đầu hàng Hitle, Nhật bắt đầu đặt chân lên Đông Dương, chế độ kiểm duyệt ở cái xứ thuộc địa Việt Nam trở nên tần bạo hơn bao giờ hết. Cũng không phải Nam Cao đã chĩa mũi nhọn vào bọn địa chủ cường hào : những lý Kiến trong Chí Phèo, bà Phó trong Một bữa no, Trạch Văn Đoành trong Đôi móng giò, cựu Túy trong Mua danh, chánh hội làng Vũ Đại trong Nửa đêm - chứng tỏ Nam Cao không phải tay vừa, nhưng bóng dáng bọn chúng trong tác phẩm Nam Cao cũng chỉ mới là thấp thoáng

Có những chủ đề Nam Cao và có những nhân vật Nam Cao. Nam Cao bị ám ảnh bởi cái cảnh tượng cuộc sống vô lý, những con người bị tha hóa, bị biến chất, bị hóa thành cái ngược lại với nó. Ngòi bút Nam Cao đặc biệt sắc sảo là khi vẽ lại những con người quặt quẹo, méo mỏ, đần độn, cục súc, táng tận lương tâm Chí Phèo, Thị Nở (trong Chí Phèo), lang Rận, mụ Lại (trong Lang Rận), vợ chồng Đức (trong Nửa đêm)... Từ hình thủ đến trí khôn, hành động có một cái gì cỏ cây, cầm thú. Ở cái thằng làm cha mệnh danh là "hắn", trong Trẻ con không được ăn thịt chó không còn một chút nhân cách nào. Ở Rự thiên lôi trong Nửa đêm, Lúng trong Đón chồng, cái còn lại chi là thú tính trong việc cưới xin trước kia. Bao nhiêu ràng buộc phiền phức của nghi lễ tập tục mà người ta bắt buộc phải phục tùng Nam Cao thích nói đến một sự tha hóa trái ngược lại. Ta hãy theo dõi trình tự "Xin cưới của Trương Rự".

 

Ở đây có một con gà mái tơ rất đẹp, tôi muốn mua đem về nhà nuôi. Nhà gái không hiểu Hán lại cười ha hà - Bà cụ thật thì quá nhỉ ! Thôi tôi nói toạc cho bà hiểu. Tôi là còn gà sống đi tìm ra mái đây

Đến đây thì bà cụ đánh phải hiểu, ba thừa lại rằng :

 - Chẳng may cho tôi và cũng chẩng may cho cháu không có phúc. Con gà mái ông định bắt, tôi đã nhận tiền bản cho người khác rồi

Hán trợn mắt lên: 

"Mặc kê - Tôi thích thì cứ mua. Mua không được thì bắt trộm bắt trộm không xong thì đánh cướp. Ba muốn chọn đang nào cũng được. Còn tôi thì tôi nhất định rồi. Con gái bà phải vào tay tôi" (Nửa đêm)v..v.. và v..v...

Nam Cao đã diễn tả với một sức mạnh là thưởng quá trình lưu mạnh hóa của một số quán chúng cơ bản trong hoàn cảnh bị đề nên, áp bức, bóc lột của xã hội cũ. Nhân vật Nam Cao thương trái qua chuyển biến. Trong truyện Tư cách mở Nam Cao viết: "Người ta tưởng ông trời sinh hán ra như thế để mà làm mỏ. Không Mới chỉ cách ba năm hán vẫn còn được gọi là anh cụ Lộ Anh có Lộ hiền như đất Cờ bạc không rượu chè không Anh chị chậm cham chu chu làm để nuôi vợ nuôi con" Chí Phèo" hiện ra chỉ biết chín rùa, kêu làng vu vạ, cướp bóc, đâm chém, nhưng có một thời hán là người hiền lành như đất ly kiến phải lấy làm "tội nghiệp" thấy hán "vừa bóp dùi cho ba ba, vừa run run Chí Phèo phá phách, hủy hoại chung quanh và từ hủy hoại mình, những hành động hầu như không tự giác, như bị sai khiến bởi một lực lượng vô hình. Thị Nở, tâm hồn vừa hé nở đón lấy hạnh phúc, đã vội cắt đứt với Chi Phèo "Thị trút vào mặt hắn tất cả lời bà cổ Mới thoáng yêu nhau. họ bỗng trở thành thủ địch và cả thị lấn Chí Phèo cũng chả hiểu ra làm sao cả

Nhân vật Nam Cao thường không làm được những điều minh muốn và bắt buộc phải làm những điều không muốn. Bản thân Nam Cao phải viết một truyện lấy tên là Những truyện không muốn viết Một nhân vật bệnh hoạn, sống trên lưng vợ, làm khổ vợ và bị vợ làm khó, bắt buộc phải lấy tiếng cười làm thuốc chữa bệnh, và làm triết lý sống ở đời (Cười).

Người ta còn như nghe tiếng Chí Phèo thét to vào mặt Lý Kiến: “Tao muốn làm người lương thiện.. Ai cho tao lương thiện ?".

Cũng có khi nhân vật thực hiện được điều mong muốn - Mua nhà - nhưng sự tỉnh lại ngược lại với sự chờ đợi trước kia. Rồi đây rồi dãy hỏi hận sẽ tỏa một bóng đen vào trong cả nhà mới của tôi, rộng rãi và sạch sẽ hơn cái trước. Nhưng chiều động lạnh lẽo mặt con thạch sùng nấp trên một cái xa ngang. Hệ tác lưới nhạc cho tôi biết. Tôi ác quá ! (trong Mua nhà).

Chính nghèo đói, cực nhục, hà hiếp, vui đáp đã khiến con người nói năng suy nghĩ, hành động trái với bản chất sau kín của mình Vợ chồng vốn thương yêu nhau, lo lắng cho nhau, nhưng vẫn cứ Tình đời mọi dịp bắt bẻ, gây gổ, đay nghiên, dân vật nhau đánh đập con cái. Sau đó lại làm lạnh, ăn năn, hỏi hạn để rồi lại tiếp tục đầu độc cuộc sống của nhau. Đó là nội dung của một loạt truyện của Nam Cao: Những truyện không muốn viết, Cưới, Bài học quét nhà, Nhìn người ta sung sướng. Ở Nhìn người ta sung sướng còn toát ra cái triết lý thảm hại này . "Bởi suốt một đời khổ sở nên bà ngoại Ngạn không thấy một người nào thật khổ" Người ta bắt buộc phải tan nhan, phải ích kỷ, nhỏ nhen, phải bóp nghẹt những tình cảm hồn nhiên tốt đẹp Truyện Mua nhà kết thúc |"Ở cảnh chung ta lúc này hạnh phúc chỉ là cái chân quá hẹp. Người này có thì người kia bị hở Xã hội tư bản phá vỡ mọi sự hòa hợp, thay vào là sự chia rẽ phổ biến. Đã thế, thì thiên nhiên cũng thành vô nghĩa "Đối với thị, trắng chỉ là đỡ tốn hai xu dấu" (Trăng sáng Giữa người và thiên nhiên như có sự dẻ bầu và thách thức . "Mụ sẽ nhìn cai tổ chim vô hình trên lưng chừng một cây tre ở trước cửa hàng nhà mụ, chứ không thèm nhìn hạn. Nếu hắn có lại nhải làm, thì mụ sẽ hướng đồi mới lên phía trời xanh và bao hán trả nợ cũ đi đã rồi hãy ăn (Trẻ con không được ăn thịt chó).

Nhược điểm của Nam Cao là đã chỉ dừng lại ở những kiếp sống quẩn quanh, quan quan, khổ nhục đã đánh là phố biến nhược điểm của Nam Cao là không nhìn thấy hướng đi đến tương lai của lịch sử và những lực lượng quán chúng làm nên tương lai ay Nam Cao chưa phải là nhà văn vô sản. Đó là nói chung. Còn nói riêng, thì bên cạnh sự đồng cảm sâu sắc của Nam Cao đối với những con người bị hắt hủi, không phải là không có chút ít phá phách, chút ít khinh bạc, và khả nhiều chua chát. Ở một số truyện Kinh trộm, Con mèo) chủ đề còn thiếu trong lượng

Mặc dầu thế, phần cơ bản trong tác phẩm Nam Cao đều nói lên

sự cần thiết phủ thay đổi xã hội cử, xã hội đã gây ra bao cảnh

thương tâm, cũng như bao điều ngang trái. Quân chúng nghèo khổ dù hiện ra dưới những màu sắc sáng sủa hay u ám, ý nghĩa khách quan của truyện ngắn Nam Cao vẫn là một phải cứu lấy cuộc sống, phá bảo về con người. Cuộc sống mòn ri, thảm hại, tại quái, những con người đáng giận, đừng thương đã hiện ra trong tác phẩm Nam Cao với một sức ám

ảnh thường thấy ở các nhà văn lớn Nam Cao đã phơi trận được cái

vô lý, cải bi kịch hàng ngày của cuộc sống cũ với nỗi uất ức, căm

giận của kẻ không chịu khuất phục

|Văn Nam Cao lạnh lùng mà sôi nổi, tàn nhẫn mà độ lương, chua chất mà thông cảm như thế cũng là hợp với cuộc sống đau khổ, bạc ác, ngang trái lúc bấy giờ cũng như với tâm trạng thất vọng. bất binh, phẫn uất nhưng cũng rất xót thương của Nam Cao Văn Nam Cao không ra mà hay tính, không về vuốt mà như quất vào người. "Có cái gì bên trong răm rực, ngùn ngụt như muốn nổ bùng ra ngoài". Có lẽ Nam Cao cũng đã từ bộc bạch trong Điều văn "Người ta thường trách tôi vô tình cảm. Nhằm Tôi chỉ gớm ghét sự giã trả mà thôi. Có điều tôi giả trá theo cách khác Tôi có ý đóng cụ sát tình cảm của tôi. Cái lạnh lùng, khắc khổ, cái phần ác" trong phong cách Nam Cao, bao hàm một thái độ phê phán, một thái độ ngược dòng lại cái lối tình cảm chủ nghĩa, cái lỗi rên rồn áo không di tới đầu của một bộ phận văn học lãng mạn dương thời. "Chúng không gào chúng không lăn lộn trên đường như một con địa phải vôi. Chúng không chép miệng ngoặc đầu Thỉnh thoảng nước mắt chúng mới ứa ra, thì chúng lại vội quét ngang áo. Ấy thế mà chính chúng mới chính là những kẻ thương anh nhất. Chúng biết đời anh là đời chúng" (Điếu văn)

Nam Cao khinh ghét mọi sự giả trá, mọi thứ tô son điểm phấn trong cuộc đời cũng như trong văn chương, vô tình hay cố ý muốn bợ đỡ cho cái xã hội mà anh căm giận Truyện tình đã trút tất cả cái lố bịch buồn cưới và thói lãng mạn rẻ mạt và vô trách nhiệm Nghệ thuật Nam Cao xa lạ với mọi thứ thoát ly dễ dãi, mọi thứ sau mộng nhẹ nhàng, man mác, u hoài. Lý tưởng thẩm mỹ của Nam Cao, không phải là ở "cái ánh trăng xanh huyền ảo nó làm đẹp đến cả những cảnh thật ra chỉ tám thường xấu xa" Từ cái chất liệu tầm thường xấu xa ấy, giữa tiếng con khóc, tiếng vợ gắt gỏng. tiếng léo xéo đòi nợ ngoài dầu xóm, và cái tiếng chu bởi của một người láng giềng làm mất gì". Nam Cao làm toát ra cái đẹp của chính cuộc đời “Điền chẳng cần đi đầu cả Điền chẳng cần trốn tránh, Điền cứ đứng trong lao khổ mở hồn ra đón lấy tất cả những vang động của cuộc đời" (Trang sang Nam Cao đã bám chặt lấy hiện thực, và bằng một nghệ thuật sắc cạnh, không chút ảo tưởng. đã gieo cho người đọc cái mầm bất bình, phản kháng, buộc người đọc không thể buông xuôi lơ đánh mà phải có thái độ phải quan tâm hơn nữa đến hạnh phúc và đau khổ của con người.

Trừ một vài chỗ không khớp, xuyên qua cái lốt tiểu tư sản nghèo của mình, Nam Cao đã bắt gặp cái nhìn và cảm nghĩ của quân chùng Nam Cao viết về nông dân như người trong cuộc "Khi người ta phải rõ từng giọt máu ra để kiếm đồng tiền, thì lẽ tự nhiên là người ta phải quy tiến ngang với máu..."

"Cơm của nhà giàu khó nuốt. An của họ mà không làm lợi cho họ được thì họ làm cho đến phái mưa ra mà giả họ..."

"Con người ta có cơm ăn là có da có thịt ngay..

Những nhận xét như trên nhiều vô kể Nam Cao làm chúng ta ngạc nhiên về cái vốn hiểu biết những người nghèo nông dân và tiểu tư sản, sinh hoạt và nhất là tâm trạng họ. Nam Cao cũng nhìn thấu ruột thấu gan bọn cường hào hưởng lý đề đầu cưới cổ nhân dân và đã trút lên đầu bọn chúng tất cả sức cầm thú của những người bị áp bức. Không ai có thể quên được đoạn Nam Cao nói về chánh hội làng Vũ Đại "Bởi vì chánh hội làng Vũ Đại là một tháng ăn cướp (Nửa đêm).

Nam Cao phối hợp được cái nhìn sắc nhọn với chiều sau của cảm xúc. Biết bao xót thương đối với những con người bị hất hủi trong xã hội cũ, thảm lặng . Cả bọn đi lủi thủi trong sương lạnh và bóng tối như một gia đình xấm lảng lặng dắt díu nhau đi tìm chỗ ngủ (Một đám cưới), sôi sục . "Nó đã mua nàng như mua con lớn, cứ xử với nàng như người ta giết lợn. Khốn nạn cho những cái chân tay mềm ! Quả có thể ! Khốn nạn thay cho những cái chân tay mềm" (Nửa đêm), da diết, quan thất "Thị bỏ anh nam chết khô, chết nó đi suốt ngày đêm Hai đứa con anh ẻo lả như một cái là ưa và buồn như một tiếng thở dài ngồi ủ rũ nhìn anh bằng đối mất dại đi vì đói quá. Chúng ngập luôn luôn. Gian nhà tối ẩm, dãy mùi bệnh tật và bừa bộn các tưới, muối tuổi. Chỉ có những con ruồi là còn có và

sông có vẻ hoạt động và khỏe mạnh giữa cái thế giới ốm yếu ấy, đã chim một nửa vào cõi chết" (Điều văn).

Truyện ngắn Nam Cao không cho phép ta có ảo tưởng về xã hội. cũ, những con người bị xã hội cũ làm hư hỏng nhưng cũng nói lên rằng bản chất lãnh mạnh của quán chúng không gì có thể hoàn toàn đè bẹp được Chí Phèo giữa hai cơn say, vẫn đón nghe tiếng chim ríu rít, tiếng chèo đập nước, tiếng chân người vang dội trong bình minh, và vài phút trước lúc chết, còn muốn làm người lương thiện. Qua bao nhiêu gây gổ, cãi vã, vợ chồng vẫn yêu thương nhường nhịn, hy sinh cho nhau.

Lão Hạc thương con, thương loài vật, sống nhân hậu, chết thủy chung, tiết tháo. Giữa những con người bị hát hủi, giữa người khô với kẻ khô, có sự an ủi cho nhau, có một sự ràng buộc thanh bạch, cảm thông :

"Lão cười và họ sòng sọc. Tôi nắm lấy cái vai gầy của lão, ôn tồn bảo:

- "Chẳng kiếp gì sung sướng thật, nhưng có cái này là sung sướng : bây giờ cụ ngồi xuống phản này chơi, tôi đi luộc mấy củ khoai lang, nấu một ấm nước chè tươi thật đặc, ông con mình ăn khoai uống nước chẻ, rồi hút thuốc lào, thế là sướng.

"Vâng ! Ông giáo dạy phải ! Đối với chúng mình thì thế là sung sướng Lão nói xong lại cưới đưa đà Tiếng cười gượng nhưng nghe đã hiền hậu lại (Lão Hạc).

Nghèo khó, cũng quân đã khiến cho họ phải nhẫn nhục hay cuồng cuồng lên lo lấy thân mình, nhưng ở những con người bình thường của Nam Cao thấy có bóng dáng của chủ nghĩa cá nhân. Bọn thực sự ích kỷ, tàn bạo là bọn ăn không ngồi rồi, bọn hà hiếp bóc lột nhân dân, hay là bọn hung đồ, táng tận lương tâm, bọn này đã bị Nam Cao đập thẳng tay, không thương xót

Trong cảnh bế tắc tối tăm, côi cút trước kia, lòng yêu cuộc sống, quý trọng con người cuối cùng đã hé mở trước Nam Cao ánh sáng le lói mà rạng rỡ của tương lai . "Sự đời không phải cứ mù mịt mãi thế này đâu. Tương lai phải sáng sủa hơn. Một rạng đông đã bảo rồi. Một mặt trời mới sẽ mọc lên bên trên nằm mà anh và lên trên đầu hai đứa con côi anh để lại. Một bản tay bè bạn sẽ nắm lấy bàn tay chúng và dắt chúng đi tới một cuộc đời đẹp hơn" (Điếu văn) Cai "sẽ" ấy đã đến Năm 1943, anh tham gia Mặt trận Việt Minh và Hội Văn hóa cứu quốc. Nam Cao đến với cách mạng là điều dễ hiểu. Cách mạng tháng Tám bùng nổ, mở đầu một giai đoạn sáng tác mới của Nam Cao.

3-1964

(In trong Văn nghệ số 54, 1964)