Anh em nhà Caramazo
Dịch giả: Phạm Mạnh Hùng
(Trích từ "Lời giới thiệu" của dịch giả Phạm Mạnh Hùng từ "F. Dostoievsky. "Anh em nhà Karamazov". Nhà Xuất bản Văn học, Hà Nội. 1988)
"Anh em nhà Karamazov" là tác phẩm cuối cùng của Dostoievsky, ông viết tác phẩm này từ 1878 đến 1880. Dostoievsky thuộc loại thiên tài hiểm hoi mà cảng về cuối đời thì sự nghiệp sáng tác cảng lên tới đỉnh cao hơn.
"Anh em nhà Karamazov" là tác phẩm vĩ đại nhất của ông, là tác phẩm tổng kết ca cuộc đời việc văn của ông: ở đây hội tụ tất cả những ý tưởng chủ đạo mà nhà văn ấp ủ suốt đời và đã giãi bày một phần trong tác phẩm trước đó, đây là sự kết tinh kinh nghiệm sóng sông gió đầy đau khổ của nhà văn và vô vàn quan sát trong thực tế, tay nghề điêu luyện sau bốn chục năm lao động văn học.
Thời kỳ viết "Anh em nhà Karamazov" là một thời kỳ tương đối êm đềm, hạnh phúc trong đời tư của Dostoievsky. Quang vinh của ông lên tới tột đỉnh; ông được bầu vào Viện hàn lâm cuối tháng 7 năm 1877 và bài diễn văn về Puskyn ông đọc vào tháng 6 năm 1880 đã gây chấn động trong toàn nước Nga, làm cho uy tín của ông cảng thêm lầy lùng. Cảnh tủng bản thường xuyên trước đây đã chấm dứt, ông có thể làm việc bình tĩnh hơn, không bị những "eo xẻo" về cơm áo bám riết nữa, Anna Grigonevna là người vợ hoàn hảo, người thư ký tận tay của ông.
Hoàn cảnh nước Nga những năm 70 hết sức phức tạp và đau thương. Sau cuộc cải cách nông thôn nam 1861, quan hệ tư bản phát triển mãnh liệt ở Nga, nông thôn tan rã, nông dân phá sản, bản củng hoá, kéo ra thành thị để trở thành người làm thuê cho các chủ xưởng máy bóc lột tàn nhẫn. Gorki viết rằng trong những năm 70-80, "tất cả những gỉ mang tính thủ vật đều được chính phủ cổ vũ", "tất cả những gì có tính người đều bị truy bức". Đồng thời, dây cũng là thời kỳ mâu thuẫn xã hội trở nên gay gắt, ý thức cách mạng của quần chúng lao động phát triển sâu sắc thêm, phong trào phản đối dẩy lên trong nông dân, tri thức, nhằm chống bóc lột chống sự chuyên chế của chế độ Sa hoảng và sự lộng quyền của cảnh sát. Nói cách khác là những năm tinh thể cách mạng
Trong hoàn cảnh nóng bỏng ấy, trước sự rạn nứt của mọi nền mỏng xã hội và bỏng đáng của cuộc cách mạng xã hội đã hiện rõ, đau đớn nhìn thấy những đau khổ tột cùng của nhân dân, Dostoievsky đã viết tác phẩm lớn nhất của ông về tình trạng hỗn loạn xã hội khúc xạ qua sự tan rã gia đình, về sự tìm kiếm "ý nghĩa của tồn tại" ở những con người đại diện cho các thế hệ thuộc quá khứ, hiện tại và tương lai của nước Nga, về những đau khổ vô lượng của nhân dân, về những con đường có thể có để đi đến hoả đồng xã hội.
Trước khi bắt tay vào viết tác phẩm mà thật ra ông đã ấp ủ ý đồ từ nhiều năm trước, Dostoievsky đã linh cảm thấy minh nắm bắt được một đề tài xửng đáng với tầm vóc của mình. Ông viết: "Ít khi tôi gặp trường hợp nói lên được những điều mới mẽ, đầy đủ, độc đảo như thế này". Tiếp đó là quá trình làm việc hết sức căng thẳng. Trong một lá thư đề ngày 23-7-1879, ông viết: "Cuốn tiểu thuyết tôi đang viết (Anh em nhà Karamazov) hiện thời nuốt hết mọi sức lực và thời giờ của tôi ... Tôi viết không hối hả, không vội làm cho xong việc, sửa đi sửa lại, gọt tỉa, tôi muốn tận tâm hoàn tất tác phẩm, bởi vì chưa hề có tác phẩm nào mà tôi nhìn nhận một cách nghiêm túc hơn tác phẩm này"
Thoạt nhìn Anh em nhà Karamazov là cuốn tiểu thuyết về để tài gia đình, về sự tan rã của "gia đình ngẫu hợp" tức là loại gia đình ở đó không có những mối quan hệ trong sạch, vững chắc, không có nền mỏng đạo lý và tan rã trong hoàn cảnh của một xã hội đang băng hoại, thối nát. Sự chọn lựa như thể cũng dễ hiểu: tất cả các tiểu thuyết của Dostoievsky đều viết về đề tại gia đình. Đối với Dostoievsky, vấn đề quan hệ gia đình là vấn đề hết sức quan trọng. Năm 1854, ông viết cho em trai là Andrei: "Ngay cả trước đây cũng thể, bao giờ tôi cũng cho rằng trên đời không có gì cao cả hơn hạnh phúc gia đình". Trước khi bắt tay vào "Anh em nhà Karamazo", trong thư viết cho nữ văn sĩ K. D. Antsevskaia, ông nói rằng nhiệm vụ chủ yếu của ông là nhận thức "thế hệ trẻ" và "gia đình Nga thời nay mà tôi linh cảm thấy rằng mới hai mươi năm trước đây, nó hoàn toàn không như thế"
Cơ sở cốt truyện của "Anh em nhà Karamazov" là một chuyện có thật mà tác gia nghe được trong thời gian đi tù khổ sai. Cũng bị giam ở nhà tủ Omsk với Dostoievsky có một trung uý hỏi hưu tên là Ilinsky, anh ta bị kết án hai mươi năm tù khổ sai về tội "giết cha". Kẻ sát nhân thực sự là em trai anh ta, gã muốn một mình thừa kế gia tài của bố. Anh ta thụ hình phạt được mười hai năm thì người em hối hận, ra tự thủ và tự nguyên xin đi dạy. Ông đã kể chuyện này trong "Bút kỳ nhà chết". Trong phác thảo viết năm 1874 cho cuốn tiểu thuyết, nhân vật thậm được đặt tên là Hinsky.
Ông còn được nghe một chuyển tương tự ở Tobonsk. Có hai anh em trai, người anh có vợ chưa cưới xinh đẹp mà người em thẩm say mê. Người anh là trung uy, ăn chơi hoang đang và thưởng xuyên xích mích với bố. Thế rồi ông bố mất tích mấy ngày. Cuối cùng người ta nhìn thấy xác ông bố trong hầm nhà. Người em không ở với bố nên không bị nghỉ. Người anh bị buộc tội, bị kết án khổ sai. Lúc mang xiống di tù, anh hỏi vợ chưa cưới. "Em có tin không?". Thật ra người em mỏi là kẻ sát nhân. song đã nguy tạo chứng có một cách khôn khéo. Về sau vợ chưa cuối của người anh thành vợ của người em. Mười hai năm sau, người em đến thăm anh ở nơi đầy khổ sai, hai bên nhìn nhau không nói mà cũng hiểu. Bảy năm nữa trôi qua. Người em thăng quan tiến chức, nhưng bỗng mắc chứng u uất, bị giày vò. Cuối cùng anh ta thủ nhận với vợ là minh giết bố, "Anh nói với tôi điều ấy để làm gi?" . năng hỏi. Người em đến gặp người anh tù khổ sai, ăn năn tội lỗi. Người tù nói: "Tôi quen rồi". Hai anh em nhất trí với nhau. "Như thế là chủ cũng đã bị trừng phạt". Một hôm nhân lễ sinh nhật của minh, người em tuyên bố trước khách khứa. "Tôi mới là kẻ giết cha".
Người ta cho là anh ta điện. Cuối cùng người anh được tha trở về, người em đi tù khổ sai thay anh, anh ta cầu xin anh làm bố các con anh ta. Anh ta "đã được lên con đường chính đạo".
Ta trở lại tiểu thuyết "Anh em nhà Karamazov". Một ông bố, ba người con chính thức và một đàn con hoang, kết quả của một lần đi lại gần như cưỡng hiếp một người phụ nữ diễn đại. Trừ người con trai thứ ba - Alecxei, - cả gia đình sống trong sự cảm thủ lẫn nhau mà kết quả là vụ giết bố và một người bị oan đi tù khổ sai. Trong tất cả các nhân vật của "nhà Karamazov", khó nói ai là nhân vật chính. Tất cả đều là nhân vật chính, đều có vai trò quan trọng ngang nhau trong sự phát triển cấu chuyện.
Trước hết là ông bố - Fedor Pavlovich Karamazov - lão già thuộc tầng lớp quý tộc nhỏ này kiêu ngạo về chút vốn tiếng bọt bèo hời hợt của văn hoá Tây phương, y cổ thích nghĩ với chủ nghĩa tư bản hiện đại. Y là một loại tài năng trong thủ đoạn kiểm tiễn kiểu con buôn: điều này được tác giả phơi bày qua những chi tiết cụ thể, qua lời bộc lộ của chính nhân vật. "Tôi cảm ghét nước Nga biết chủng nào!" - y không thấy cần phải giấu giếm lòng yêu nước của minh. Săn đuổi khoái lạc, đẩy là mục đích tối cao của cả cuộc đời y. Ngoài khoái lạc, y không thừa nhận một trách nhiệm đạo lý nào hết, ngay cả đối với hai người vợ đã quá cổ và các con y. Thậm chí y tìm thấy cả khoái lạc trong tỉnh cảnh sỉ nhục: y khoái trả khi làm thẳng hề múa vui cho bọn giàu có để kiểm miếng ăn, khi vợ bỏ theo trai, y thích thú với vai ông chồng mọc sừng để được thiên hạ thông cảm. Đều cảng ra mặt đi đôi với đạo đức giả, dâm đãng tột độ và keo kiệt bản xin, tàn bạo, đẩy là bản chất của y. Đây không còn là con người mà là con vật độc ác, bệnh tật, đáng kinh tởm
Tuy nhiên, mỗi nhân vật của Dostoievsky bao giờ cũng đẩy mâu thuẫn, mang trong minh nhưng nét trái ngược chuyển biển lẫn nhau. Fedor Pavlovich trâng tráo và dâm đãng, nhưng là một cả tỉnh không nhạt nhẽo chút nào. Y là "thẳng hề", nhưng pha trò có duyên và giễu cợt rất đắt. Y là nhà triết học trong loại của mình. Y biết tim ra cơ sở triết lý cho cách sống vô luận vô liêm sỉ của minh. Y lý sự về địa ngục: "Ta cứ nghĩ, khi ta chết không thể nào quỷ lại không dùng móc cầu lôi ta đi. Nhưng ta lại nghĩ. Móc ư? Chúng đào đâu ra móc. Làm bằng gì? Sắt ư? Thể thì rèn móc ở đâu? Ở địa ngục có xưởng rèn chắc?". Y biến quan niệm tôn giáo về đời sống ở thế giới bên kia thành cái cụ thể thô thiển nhất để khẳng định tính phi thực tế của nó và gạt bỏ. Không có có địa ngục lẫn thiên đường thì không có gì phải sợ. Cứ sống như ta muốn.
Cái đỉnh của cốt truyện là sự xung đột giữa ông bố và người con trai cả Mitia Karamazov vì tiến và tình. Ngoài sự tranh chấp giữa hai bố con về quyền thừa kế tài sản của mẹ Mitia để lại, xen vào quan hệ tỉnh địch của họ còn có một món tiền cụ thể, nó là nguyên nhân trực tiếp gây ra vụ giết người số tiền ba nghìn rúp mà Mitia rất cần để gỡ danh dự, nhưng lại là số tiền Fedor Pavlovich dành tặng cho Grusenka "thiên thần của tôi", "con gà con của tôi", "nếu nàng đến với tôi".
Mitia Karamazov là mẫu người tập trung những đam mẽ xác thịt dữ dội, không gì kìm hãm nổi, về điểm này anh ta đích thị là dòng máu của bố. "Thượng để ban dục tình cho sâu bọ", anh ta nghĩ vậy. Nhưng mặc dù ngụp minh trong vũng bùn truỵ lạc, anh ta vẫn khát vọng cái cao đẹp, ở anh ta "lý. tưởng Madona" giao tranh với lý tưởng "Xodom", "ở đây quỹ và Chúa Trời giao tranh với nhau mà chiến trưởng là trái tim con người", "ở đây hai giải bờ gặp nhau, ở đây mọi mâu thuẫn cùng chung sống". Vì thế tâm hồn anh ta quần quại trong những đam mê, nhưng bất thần ở anh ta lại xuất hiện những ý nghĩ và hành động cao cả. Trong cảnh gặp gỡ lần đầu tiên với Ekaterina Ivanovna tại nhà anh ta, Mitia đã có những tình cảm và hành vi cao quý. Sự say mẽ, thậm chí tỉnh yêu của anh ta với Grusenka, là tình cảm trong trắng của tuổi trẻ. Trong cuộc tỉnh này lẽ phải thuộc về gã chứ không phải ở phía con dê giả kia
Mitia căm thù bổ, nhưng không nhúng tay vào tội ác ghê tởm, anh ta sa đoạ nhưng vẫn giữ được bộ mặt con người, theo tác giả, là vì anh ta vẫn còn tin vào Thượng đế. "Cho dù tôi đáng bị nguyền rủa, cho dù tôi hèn hạ và để tiện, nhưng hãy cho tôi hôn gấu bộ áo mà Chúa Trời của tôi khoác trên người, cho dù tôi đi với quỷ, nhưng tôi vẫn là con của Ngài, ôi Chúa Trời, tôi yêu Ngài... Mitia nghĩ ngợi về nhưng đau khổ của con người tràn lan khắp thế gian. Nhưng suy nghĩ về đau khổ của chủng sinh và về sự hiện hữu của Thượng đế đã đưa Mitia đến sự phục hưng trong đau khổ.
Anh ta bị toà án hình sự kết tội, nhưng toả án lương tâm bảo chữa cho anh ta. Anh ta chọn con đường cứu chuộc qua đau khổ, qua sự quy thuận để chuộc lỗi của mình "có ý định giết cha" và chuộc lỗi cho kẻ phạm tội thực sự Dostoievsky viết về nhân vật này: "... tôi sẽ nhấn mạnh hơn nữa tính cách của Mitia Karamazov, trước nguy cơ phải giành chịu sự bất hạnh và bị kết tội oan, anh ta tự gột rửa mình bằng trái tim và bảng lương tâm. Tâm hồn anh ta chấp nhận "sự trừng phạt không phải vì anh ta đã làm việc ấy mà vi anh ta xấu xa đến mức từng mong muốn thực hiện cái hành vi phạm tội mà sau này anh ta bị kết tội oan do sai lầm của toà án. Một tính cách hoàn toàn Nga "Sấm không gầm lên thì gã mugich không làm dấu thánh". Sự gột rửa tâm hồn như thế, xét về mặt hoàn canh tâm lý cụ thể, là hoàn toàn có thể xảy ra, nhưng ở đây phần khiên cưỡng do tác giả cố ý ép đặt vẫn nhiều hơn sự chuẩn bị nội tâm cho nhân vật.
Thủ phạm thật sự của vụ giết cha là Ivan Karamazov và Pavel Xmerdiakov.
Xmerdiakov là một trong những hình tượng ghê tởm nhất, hiện thân của sự đe doạ ghê gớm của con người mà Dostoievsky đã tạo nên với sức mạnh nghệ thuật kinh hoảng. Ra đời do sự dâm đăng của Fedor Pavlovich với một cô gái dở điên dở đại Lizaveta Xmerdiasaia mà có lẽ không một ai có thể thèm muốn, là con hoang không được thừa nhận của lão già, chỉ được coi là đầy tớ trong nhà, hắn sống trong sự cảm thủ dữ dội của kẻ đã sinh ra hắn. Chịu ảnh hưởng giáo dục của tỉnh ích kỷ độc ác của lão giả, hắn không coi cái gì là thiêng liêng. Hẳn không có chút tình cảm nào với những người nuôi dưỡng hắn, hắn sẵn sàng chào mừng Napoleon xâm chiếm Nga, mơ ước chiếm được số tiền ba nghìn rúp để trốn ra nước ngoài mở một tiệm ăn nhỏ. Bên cạnh chủ nghĩa hư vô thổ thiền, tỉnh ngạo mạn tôi đói và sự khinh miệt toàn nhân loại của hắn được miêu tả với sức mạnh nghệ thuật đặc biệt. Là một kẻ vô học, thân phận hèn kém, hắn lại khinh miệt dân Nga "võ học"! Ngu dốt, thiển cận, nhưng hắn có logic tôi đòi, phép biện chứng tôi đời riêng của hắn, cải biện chứng trâng tráo nhưng mềm dẻo, linh hoạt, biện bạch cho bất cứ hành động để tiện và tội ác nào. Tâm lý tôi đòi thật dễ sợ. Fedor Pavlovich chết chỉnh bởi tay hắn, kẻ được lão tiêm nhiễm thói độc ác và hèn một bị lão làm cho hư hỏng.
Tuy nhiên, Xmerdiakov chỉ là kẻ thực thi việc giết cha, Ivan Karamazov mới là đầu não, là "nhà lý luận" khơi gợi và cũng cổ cho hắn ý nghĩ giết người, thúc đẩy hắn đi đến hành động. Ivan Karamazov là nhân vật mang tất cả gánh nặng của những hoài nghi và tim kiểm triết lý trong cuốn tiểu thuyết.
Lòng ham sống mãnh liệt, "yêu bầu trời xanh thẫm", hoạt động tìm kiếm vào riết của tư tưởng, đấy đích thực là "chất Karamazov" thể hiện ở Ivan. Nhưng Ivan không phải là "đứa con của tự nhiên" như Mitia, anh ta trước hết là con người duy lý đầu óc lạnh lùng, người của "văn hoá phương Tây".
Anh ta là kẻ nhẫn tâm xung đột giữa anh Dmitri và bổ đến độ có thể gây án mạng, vậy mà anh ta thản nhiên, coi đó là chuyện tự nhiên, "rắn nuốt rắn". Với Ivan, tỉnh cảm ruột thịt là một thành kiến. Lý trí cao hơn mọi mong muốn và khát vọng. Đầu óc duy lý lạnh lùng của Ivan kết hợp với chủ nghĩa cá nhân ích kỷ: "Tội ác chẳng những phải được cho phép, mà thậm chỉ được thừa nhận là lỗi thoát khôn ngoan nhất của người vô thần để ra khỏi tình thể khó khăn". Xmerdiakov giết người theo lý luận "mọi việc đều được phép làm" của Ivan, hắn chính là kẻ song trùng của Ivan. Với tư cách là nhà triết lý, Ivan đã đi từ cực đoan này đến cực đoan khác nhiều khi phản lại chính mình, ở anh ta không có sự thống nhất giữa nói và làm. Lý thuyết trừu tượng của anh ta dẫn tới nhưng hậu quả bắn thỉu mà anh ta không thể nào nuốt trôi được. Cuộc đối chất của Ivan với lương tâm trong cuộc đối thoại với quỷ thật là đau lòng. Quỷ nhìn thấu ruột gan anh ta, nhắc lại lời lẽ trước đây anh ta đã nói, đòi anh ta phải nói - làm đi đối với nhau. Số phận đã buộc chủng Ivan vô thần phải soi gương tự ngẫm kỹ minh, điều đó làm anh ta phát điện. Qua nhân vật Ivan, Dostoievsky biểu lộ sự thủ ghét san ông đối với loại người vô thần duy lý.
Lý trí lạnh lùng không chấp nhận tín ngưỡng, Ivan không chấp nhận Thượng đế, anh ta là con người nổi loạn. Cái ác ngự trị trên thế gian, bục tranh tội ác mà Ivan về ra với Alecxei rùng rợn đến nỗi Alecxei - người của Chúa buột miệng thốt lên. "Phải bắn". Sự phê phán của Ivan về trật tự cuộc sống đích thực là "nổi loạn". "Tôi nghĩ rằng, - Ivan bàn về Thượng dễ nếu như không có quỷ, có nghĩa là quý do người tạo ra thì con người tạo ra quý theo hình ảnh của mình và giống như mình..." và "cả trái đất, từ vỏ đến ruột, đều thấm đẫm nước mắt"
Ivan nhất quyết chống lại kiểu hải hoà của thế giới khiến cho con nai nằm ngủ cạnh con sư tử, nạn nhân hôn kẻ sát hại mình, kiểu hài hoà mà bà mẹ với viên tướng đã xua chó xé xác con hả, cùng với đứa con, cả ba ôm lấy nhau, mắt đẫm lệ cùng reo lên: "Chưa có lý!". Kiểu hài hoà ấy "không đáng một giọt nước mắt trẻ thơ". Như vậy thì Ivan thả cử ôm những đau khổ không được trả thủ còn hơn, "cho dù là tôi không có lý đi nữa". Đồng thời Ivan cũng cự tuyệt cái thế giới kiểu trại lính, được lý trí tổ chức theo định luật hình học, trong đó tất cả được xếp đầu vào đẩy, được giản lược hoá, cả tinh và tự do bị xoá bỏ.
Câu chuyện "Viên Đại pháp quan tôn giáo" mà Ivan kể cho Alecxei nghe là những trang thâu tóm những suy nghĩ lâu năm của Dostoevsky về đạo thiên chúa La Mã, về vấn đề cá nhân và xã hội nói chung.
Mười làm thế kỷ sau ngày bị đóng đanh câu rút, Chúa trở lại thế gian, tới thành Xevin Tây Ban Nha giữa thời Pháp đinh Tôn giáo tàn ác nhất.
Dân chúng nhận ra Chúa và vui mừng khôn xiết. Viên Đại pháp quan chợt xuất hiện, ra lệnh bắt giam Chửa, dân chúng sơ một phép, im thịt. Ban đêm, viên Đại pháp quan một mình vào ngục tối, bảo cho Chúa biết: từ khi Chúa về trời, thế gian đã được thu xếp ổn định, Chúa đến làm cho con chiến và các đống chăn chiến không thể sống mà không bị lương tâm trách móc. Đạo của Chúa cao siêu quá, không vừa sức các tín đồ trần thế, nhà thờ đã từ bỏ nó từ lâu. Suy cho cùng, con người không đi tìm chùa Trời, mà tìm bánh mi trần gian. Nhà thờ Thiên Chúa nhân danh đẳng Kito, nhưng đã sửa chữa Chúa, dùng cây thập giả và thanh kiếm thiết lập nhà nước của minh làm một tổ chức cưỡng bức để đem lại hạnh phúc cho con người. Nhà nước Thiên Chúa giáo đặt nền tảng trên phép lạ, sự bí mật và quyền lực. Đối với viên Đại pháp quan, mọi vấn đề đều đã được giải quyết dứt khoát.
Quần chúng nhân dân, theo lời viên Đại pháp quan, vốn yếu đuổi, bất lực, sai lầm của Chúa là không hiểu rằng con người không cần tự do bằng bánh mì. Bởi vì tự do đi đối với lựa chọn, mà tự do lựa chọn tức là đau khổ gánh trách nhiệm. Chúa quên mất rằng "không có gì quyến rũ con người bằng tự do ý chí, nhưng cũng không có gì đau khổ hơn". Vì vậy quần chúng sẵn sàng đem đổi tự do lấy sự no đủ, yên bình. Các đấng chăn chiến cho họ một ít tự do và chủ yếu là bánh mì. "Phải, chúng tôi bắt họ làm việc, nhưng những lúc rãnh rỗi, chúng tôi tổ chức đời sống của họ như một trò chơi trẻ em, với những bài ca trẻ em, ban đồng ca, những điệu vũ hỗn nhiên. Ô, chúng tôi cho phép họ phạm tội, họ yếu đuổi và bắt lực, họ sẽ yêu chúng tôi như trẻ con yêu người lớn, vì chúng tôi cho phép họ phạm tội. Chúng tôi sẽ nói với họ rằng tội nào cũng có thể tha thứ được nếu sự phạm tội ấy được chúng tôi cho phép... Sự trừng phạt về những tội ấy, chúng tôi sẽ nhận lấy".
Trong bán trưởng ca "Viên Đại pháp quan", Dostoievsky lên in gắt gao đạo Thiên Chúa mà ông cảm ghét và đa kích quan niệm chủ nghĩa xã hội kiểu trại lính (Dostoievsky coi quan niệm này là chung cho mọi học thuyết về chủ nghĩa xã hội). Đây cũng là bài ca chống lại sự áp bức, sự xuyên tạc những tư tưởng vĩ đại. Lịch sử đã từng biết có những phong trào vĩ đại, mở đầu với lý tưởng cao đẹp, với những hứa hẹn hấp dẫn và kết cục lại ngược với lý tưởng. Chẳng hạn cuộc đại cách mạng Pháp thể kỷ XVIII với khẩu hiệu "Tự do - Bình đăng - Bắc ái" đã dẫn tới xã hội tư sản Pháp thế kỷ XIX năm trong tay bọn con buôn
Trong tiểu thuyết, theo niềm tin của tác giả, tỉnh ích kỷ và sư phủ nhận đạo đức gắn liền với quan niệm võ thần, không tin có Thượng để, điều đó làm què quặt con người, dẫn đến tại hoạ Fedor Pavlovich bị giết, kẻ sát nhân Xmerdiakov treo cổ tự tử, cuộc đời Ekaterina Ivanovna tan n...
Đổi lại với những con người vô thần và Đại pháp quan, Dostoievsky hưởng về Chúa cứu thế, về tu viện và xây dựng nhân vật Aliosa và Zoxima.
Aliosa phải giữ một vai trò đặc biệt trong tác phẩm. Nhà văn gọi đó là "chàng trai của thời đại chúng ta", tất cả thiện cảm của ông dành cho nhân vật này. Aliosa là một "anticorp" (phản cơ thể) của gia đình Karamazov.
Anh là một tâm hồn trong trắng của cái gia đình sục sôi dục vọng này, anh yêu con người và cho rằng mình không có quyền phán xét người khác. Anh có thiên khiếu khơi gợi lòng yêu mễn của mọi người đối với minh, không bao giờ để bụng những điều xúc phạm đến minh. Tuy nhiên, "thủy tu" này không xa lạ với dục vọng của con người, hiểu biết sâu sắc những đau khổ. Khi Ivan kể với Aliosa về chủ bé nông nô bị chó săn xẻ xác, trả lời câu hỏi anh sẽ xử tri như thế nào với viên tưởng đã làm việc đỏ, Aliosa kêu lên. "xử bản!". Đấy là sự vi phạm điều răn không chống lại cái ác. Khi Ivan nói lên sự cam phản đối với thế giới của Chúa. Aliosa nói: "Đấy là sự nổi loạn". Lại một lần nữa Alisa vi phạm điều răn của nhà thờ. Đó là sự thắng lợi của chủ nghĩa hiện thực của Dostoievsky. Sự nghi ngờ của Aliosa về tinh thần thành của trưởng lão Zoxima khi xác ông bốc mùi cũng là thắng lợi của thực tế đối với ý để chủ quan. Về mặt tâm lý, hình tượng Aliosa có sức sống sinh động. Nhưng vai trò mà tác giả muốn gắn cho hình tượng này - vai trò của người nhờ ánh sáng tôn giáo mà vượt thẳng được sự độc ác, lính tham lam, dục vọng điên cuồng - thì có vẻ ngây thơ, liệu sức thuyết phục. Người như Aliosa không làm ác với ai, nhưng thánh hạnh của anh bắt lực, không làm nên điều thiện.
Qua thư từ của Dostoievsky chúng ta được biết rằng với nhân vật Zoxima, nhà văn định khắc hoạt một người Kito giáo trong trắng, lý tưởng, có lý luận mà những lời thuyết giáng của ông ta sẽ đập tan tành những lời lẽ bảng bổ Thượng để của Ivan. Nhưng qua tác phẩm chúng ta thấy thế nào?
Trong lời thuyết giảng tràng giang đại hải của trưởng lão về đời sống của nhân dân, trên thực tế, ta thấy đau khổ đầy rẫy dưới thế gian, cái ác đánh bại cái thiện. Người dân chết dần chết mòn vì nạn say rượu, tàn bạo với gia đình, với vợ con, "ở các công xưởng thậm chỉ tôi đã thấy cả những trẻ em mươi tuổi, chúng còm cõi, hẻo hơn và đã truy lạc". Trưởng lão nhìn thấy sự đối kháng giữa chủ và tớ diễn ra khắp nơi, ở châu Âu người nghèo nổi dậy dùng sức mạnh chống lại bọn bóc lột giàu có, đầu rơi máu chảy khắp nơi vậy thì làm sao mà chấp nhận được thế giới của Chúa Trời"
Lỗi thoát mà trưởng lão đề ra cho nước Nga là "Chúa Trời sẽ cứu với con dân của Ngài, bởi vì nước Nga vĩ đại do sự quy thuận của mình" và "rồi đây cuối cùng ngay cả người giàu đổi bụi nhất của chúng ta cũng sẽ xấu hổ với người nghèo về sự giàu có của mình, còn người nghèo thấy người giàu khiêm nhượng như vậy, sẽ hiểu họ và vui sướng nhượng bộ". Thật là ngây ngô, nhạt nhẽo. Những lời văn như thế lại do ngồi bút của nhà văn hiện thực và nhân đạo chủ nghĩa vĩ đại Dostoievsky viết ra, thật khó hiểu!
Còn về lập luận của Zoxima đáp lại những lời lẽ vô thần và bảng bổ Thượng để của Ivan thì thật là yếu ớt, không có sức thuyết phục.
Dostoievsky viết cho Pobedonoxev ngày 24 tháng Tám 1879. "Tôi sợ và run lên vì lo cho ông ta liệu ông ta có đủ sức không?". Ý định của Dostoievsky dành cho Zoxima vai trò người thầy của cuộc Trong "Anh em nhà Karamazov", có một loại nhân vật hầu như không liên can gì đến gia đình Karamazov mà chiếm một vị trí lớn trong tác phẩm: trẻ em. Phần thứ mười của tác phẩm mang tên là Những câu bé.
Cuốn tiểu thuyết kết thúc bằng bài diễn thuyết của Aliosa Karamazov trước những đứa trẻ ấy trong ngày đưa đảm Aliosa Xneghiriov. Những điều Aliosa nói với các chủ bé là điều hết sức quan trọng đối với Dostoievsky.
Mượn lời Aliosa, ông nói lên những ý nghĩ dường như là lời kêu gọi của ông với thế hệ mai sau.
Những trang ông viết về trẻ em - đặc biệt về Ilusa và Cha Kraxotkin - thẩm thía, cảm động phi thưởng, cho thấy tài nghệ tuyệt luân và sự am hiểu tâm lý trẻ em có một không hai mà khổ có nhà văn nào viết nổi như thế. Nhà văn dành cả một chương cho hình tượng Kolia Kraxotkin. Tỉnh cách của nhân vật này tập trung tất cả những suy nghĩ nhiều năm của Dostoievsky về trẻ em. Chủ bé "hư võ chủ nghĩa" này thực ra rất tuyệt diệu: thông minh tự hào, công bằng, chân tình, dũng cảm, nhưng luôn nghi ngờ bản thân, muốn vượt trội hơn tất cả các bạn, ý muốn có ra mình có học và độc lập khiến chủ phủ định tất cả những gì mà chú không biết (lên án việc dịch Voltaire mặc dù chủ không biết Voltaire, chỉ trích Belinsky tuy chủ chưa hề đọc Belinsky). Khuynh hưởng chủ yếu của Kraxotkin vẫn là hướng tới tỉnh bạn và lỏng chân thành. Loại trẻ em như thể hiện có không ít trong các trường học của chúng ta thời nay.
Tôn sùng sự trong trắng của tuổi thơ mà mỗi người nhất định phải gin giữ trong tâm hồn, bất kể khi lớn lên anh trở thành người thể nào, đẩy là điều tâm niệm của Dostoievsky. Đoạn kết của tác phẩm vang lên tiếng nói trẻ thơ, điều đó lộ niềm tin tươi sáng của nhà văn vào tương lai nhân loại.
"Anh em nhà Karamazov" là một tác phẩm hiện thực theo nghĩa cao cả nhất có sức tổ cao hết sức lớn, đồng thời là tác phẩm rất lôi cuốn, khiến người đọc hồi hộp với sự phát triển cũng thắng của cốt truyện hình sự được bố trí rất mực khéo léo, nhưng bao trùm tất cả, nó là cuốn tiểu thuyết "triết lý" tuyển "triết lý" chiếm địa vị thống trị. Những vấn đề tư tưởng trọng đại, sự xung đột giữa các luồng tư tưởng đỏ thể hiện dưới hình thức những nghị luận của các nhân vật về các đề tài triết học, bản thân các nhân vật bị ám ảnh bởi những tư tưởng nhất định, các nhân vật gắn liền với tư tưởng của minh đến mức tư tưởng trở thành "bản ảnh thứ hai" của nhân vật. Thế nhưng đọc "Anh em nhà Karamazov" ta vẫn thấy Dostoievsky trong tác phẩm này là nhà tiểu thuyết hơn là nhà tư tưởng. Tài nghệ gắn kết một cách hữu cơ những yếu tổ nghệ thuật khác loại – bức tranh hiện thực, tình kết hình sư, truyền thuyết, sự tích các thánh, triết luận, đã đạt tới mức thần tỉnh số một trong văn học thế giới
Dostoievsky rất quý trọng những sự kiện có thực làm cơ sở cho tác phẩm, kể cả những chi tiết về dạn điểm và thời gian hành động. Trong số ghi chép chuẩn bị cho "Anh em nhà Karamazov", ta đọc thấy. "Tìm hiểu xem có thể nằm dài giữa đường ray dưới xe lừa phỏng hết tốc lực không", "Tim hiểu về lao động của trẻ em trong các công xưởng". Để tả về tu viện và các tu sĩ, ông đã cùng với người bạn mới quen là triết gia Vladimir Xoloviev đến thăm tu viện Optina, ở lại đẩy hai ngày. Theo nhận xét của Anna Grigorievna, vợ Dostoievsky, đoạn là người phụ nữ đến gặp trưởng lão để được an ủi về đứa con trai lên ba tuổi vừa chết phản ánh chân thực nỗi đau xé ruột của bà và Dostoievsky về bé Alecxei của họ vừa qua đời, Alecxei chết năm lên ba và những lời than khóc của họ cũng như vậy. Như vậy ta hiểu được vì sao sự miêu tả của cuộc sống của tác giả cụ thể và sống động đến vậy.
Trong tất cả các tác phẩm của Dostoievsky, "Anh em nhà Karamazov" là cuốn tiểu thuyết dễ hiểu nhất, nhiều tính cụ thể nhất, bổ cục sáng rõ nhất của ông. Ở đây không có cái mù mở của Bọn người quỷ ám, không có cái rắc rối của Gã mới lớn. Sự phân chia các phần, quyền, chương ứng với những giai đoạn hành động. Phần thứ nhất kể về lịch sử trước đó của gia đình Karamazov, ta được biết các tính cách, linh cảm thấy bầu không khi tội lỗi và vụ sát nhân sẽ xảy ra, nhưng không ngờ địch xác cho ai: Phần thứ hai là sự kim chậm hành động, chuyển sang để tải hệ tư tưởng. Phần thứ ba, tội phạm xảy ra, Dmitri bị kết án, ở đây Dostoievsky phi nhổ cái toà án giả dối, tàn bạo thời đó. Phần thứ ba giải quyết vấn đề: ai giết? Mỗi chương đều có chức năng, vai trò rõ rệt.
Nhà nghiên cứu Xô viết có uy tin M. M. Bakhotin đã chỉ rõ tính đa thanh (nhiều giọng nói) là đặc điểm quan trọng nhất ở các tiểu thuyết của Dostoievsky. Trong tỉnh đa thanh, điều trước hết là lập trường nghệ thuật mới của tác giả đối với nhân vật nhân vật có tính tự chủ, cô tự do bên trong, về nguyên tắc không chịu sự xác định trước theo cách định giá dứt khoát của tác giả. Tiếng nói của tác giả về nhân vật được tổ chức như tiếng nói của người đang có mặt, nghe tác giả nói và có thể trả lời tác giả. Tiếng nói của nhân vật (quan điểm của nhân vật về thế giới) có giá trị ngang tiếng nói của tác già, cùng cất lên với tiếng nói của tác giả và tiếng nói dạy đủ giá trị của các nhân vật khác. Như vậy, trong tác phẩm của Dostoievsky, nhiều nhân vật cùng thuật chuyện về một sự biển, tạo nên những cách hiểu khác nhau về sự biển đó. Chẳng hạn, diễn văn của biên lý và luật sư trong phiên toà xử Mitia. Tỉnh đã thanh còn cỏ trọng tâm hồn mỗi nhân vật, nhân vật có thể có nhiều quan niệm, ý kiến, dao động, nói một đằng nghĩ một nẻo.
Cũng do tỉnh đa thanh, đối thoại chiếm một vị trí phi thường trong tác phẩm Dostoievsky. Các nhau vật của ông tranh cãi với nhau, nếu lên những vấn đề quan trọng nhất về thế giới quan, về bổn phân đạo đức, về ương quan giữa người với người. Ivan Karamazov, trên lập trường không chấp nhận thể giỏi hiện có, đã say sưu đưa ra luận chứng đanh thép đến nỗi các nhân vật của phải "quy thuận" không sao bác bỏ được. Thế nhưng ý tưởng được đề cập tới trong tranh luận không phải là thuần tuý trìu tượng, mà mang cả tỉnh riêng của người phát biểu: không có "sự thật phi cá tính", sự thật về thể giới bao giờ cũng là sự thật của cả nhân. Cho nên, tư tưởng được nêu lên bao giờ cũng đậm đã mảnh liệt, mặt khác nhân vật dù có tính tiêu biểu đến đầu cũng không thành biểu tượng, mà là có xương có thit.
Một trong những cái độc đáo nữa của Dostoievsky là các nhân vật của ông bao giờ cũng hiện hữu trước hết với chính bản thân minh, với lương tâm của chính minh. Vì thế, những tâm tư sâu kín của nhân vật hiện ra trước chúng ta với tất cả sự bộn bề của "những câu hỏi đáng nguyền rủa".
Thời gian nghệ thuật của Dostoievsky cũng khác thường, cô nên đặc biệt. Sự biển rất nhiều dồn lại trong thời gian hết sức ngắn, xung quanh một việc làm trung tâm. Hiện tại bao giờ cũng hàm chứa đi vãng và bao giờ cũng mang mầm mống của tương lai. Ivan Karamazov bị giày vò vì ý thức được tất cả những tội ác mà nhân loại phạm phải trong tất cả các thế kỷ. Mitia Karamazov muốn chuộc lỗi về một tội mà mình chỉ nghĩ đến chứ chưa làm. Với Dostoievsky, tương lai hiện ra như sự chấm dứt đau khổ, như mơ ước về "sự phục hưng" con người.
Tiểu thuyết "Anh em nhà Karamazov" là một bằng chứng hùng hồn về Phép màu của sự thể hiện nghệ thuật: vốn sống được dùng dễ tạo nên hình tượng có thể rộng hơn quan niệm chủ quan của tác gia. Nói theo lời Doboroliubov, ở đây logic của sự liên kết các sự kiện khách quan và những kết luận này sinh từ đó bắt đầu có tác động
Herman Hexxo, nhà văn Đức thời nay viết: "Một con người đơn độc mà viết nổi "Anh em nhà Karamazov" thị đô là phép màu".
Lời tác giả
Tặng Anna Grigorievna Dostoievskaia
Thực, ta bảo thực các ngươi, nếu hạt lúa mì gieo xuống đất chẳng chết đi thì nó sẽ cử ở một mình,
nhưng nếu nó chết đi thì kết quả được nhiều.
Phúc Âm theo Gioan, chương XII, tiết 24
Lời tác giả
Bắt đầu vào pho tiểu sử nhân vật của tôi. Alecxei Fedorovich Karamazov, tôi hơi băn khoăn. Thể này nhé: tuy tôi gọi Alecxei Fedorovich là nhân vật của tôi nhưng chính tôi biết anh ta tuyệt nhiên không phải là con người vĩ đại( 1), vì thế tôi thấy trước những câu hỏi không tránh khỏi đại loại như anh chàng Alexei Fedorovich của ông có gì đáng chú ý mà ông chọn anh ta làm nhân vật của mình? Anh ta đã làm được điều gì đáng kể. Ai biết đến anh ta và vì lẽ gì? Tại sao tôi là người đọc lại phải mất thời giờ nghiên cứu nhưng sự việc trong cuộc đời anh ta?
Câu hỏi cuối cùng là ác nghiệt nhất, bởi vì tôi chỉ có thể trả lời: “Có lẽ, chính bạn sẽ thấy khi đọc bộ tiểu thuyết". Nhưng nếu người ta đọc mà không thấy, không đồng ý rằng Alexei Fedorovich của tôi có cái đặc sắc thì sao? Tôi nói thế là bởi tôi đau lòng thấy trước điều đó. Theo tôi thì anh ta là con người đặc sắc nhưng tôi rất ngờ là tôi có thể chứng minh điều đó với bạn đọc.
Duyên do vì có lẽ đây là một nhà hoạt động, nhưng nhà hoạt động loại gì thì không xác minh được, không rõ ràng, tuy nhiên trong cái thời buổi như thời buổi chúng ta mà đòi hỏi ở người ta sự rõ ràng thì kể cũng lạ. Dù có một điều có lẽ khá chắc chắn đây là con người lạ lùng, thậm chí là kỳ quặc Nhưng thói lạ đời và kỳ quặc gây tác hại hơn là cho người ta cái quyền được chú ý, đặc biệt khi cả bàn dân thiên hạ đều ra sức hợp nhất những cải riêng lẻ và tìm một ý nghĩa chung nào đó cho sự hỗn độn toàn thể. Kẻ kỳ quặc, trong đa số trường hợp là hiện tượng riêng biệt. Phải thể không?
Nhưng nếu các bạn không đồng ý với luận điểm trên dây và trả lời “Không phải thể” hay “Không phải bao giờ cũng thế" thì có lẽ tôi sẽ phấn chấn lên về giá trị nhân vật Alexei Fedorovich của tôi Bởi vì kế kỳ quặc chẳng những không phải bao giờ cũng là" cái riêng biệt, mà trái lại, nhiều khi đ kẻ đỏ mang trong minh cái cốt lõi của toàn thể, còn tất cả những người cùng thời khác, không rõ vi lý do gì, bị một ngọn gió vô hình nào đỏ tạm thời cuốn dời khỏi kẻ đó...
Tuy nhiên, tôi không muốn đi vào những lời giải thích nhàm chán và mơ hỗ ấy mà muốn bắt đầu ngay một cách giản dị tự nhiên, không tựa đề gì hết: thích thì đọc nhưng khốn nỗi truyện tiểu sử của tôi chỉ có một, mà hoá ra lại thành hai tiểu thuyết. Tiểu thuyết chính là tiểu thuyết thứ hai, đây là hoạt động của nhân vật của tôi, mà lại trong thời đại chúng ta, đúng vào lúc này của chúng ta. Tiểu thuyết thứ nhất viết về chuyện xảy ra từ mười ba năm trước, thậm chí hầu như không phải là tiểu thuyết, mà chỉ là một quãng trong thời đầu tuổi xuân của nhân vật của tôi. Tôi không thể bỏ qua tiểu thuyết thứ nhất vị như thế sẽ có nhiều điều trọng tiểu thuyết thứ hai trở nên không thể hiểu được. Nhưng như vậy sự lúng túng ban đầu của tôi càng trở nên rắc rối hơn: nếu như tôi, tức là chính người viết tiểu sử cho rằng một tiểu thuyết cũng quả đủ đối với một nhân vật xoàng xĩnh và bắt định như thể thì cớ gì tôi lại ra mắt với hai tiểu thuyết và tôi lấy gì giải thích sự những nhạc như thế về phần tôi”.
Lúng túng trong việc giải đáp nhưng câu hỏi này, tôi quyết định bỏ qua không giải đáp gì cả. Đương nhiên, độc giả tỉnh ú đã đoán ra từ lâu rằng ngay từ đầu tôi đã nhằm mục đích ấy và chỉ bực về nỗi tại sao tôi phi lời vô ích và phi thời gian quý báu. Về điều này tôi xin trả lời rành rẽ, tôi phi lời vô ích và phi thời gian quý báu, thứ nhất là vì lễ độ, thứ hai là vì ranh mãnh: dù sao tôi đã báo trước một điều gì. Tuy nhiên, tôi vẫn lấy làm vui sướng vì tiểu thuyết của tôi tự nó tách thành hai truyện có sự thống nhất căn bản của toàn bộ": xem xong truyện đầu, bạn đọc đã tự thân rõ có nên bắt vào truyện thứ hai không. Cổ nhiên chẳng ai bị ràng buộc gi hết, có thể quãng sách đi ngay sau khi đọc vải trang dầu dễ rồi không bao giờ mở sách ra nữa. Nhưng cũng có những độc giả kỹ tỉnh nhất quyết muốn đọc đến hết để khỏi sai lầm trong sự phán đoán vô tư của minh; chẳng hạn tất cả các nhà phê bình Nga đều như thế. Trước những người như thể dù sao ta cũng đỡ ngại hơn: mặc đủ tất cả sự cẩn thận và tận tâm của họ, tôi vẫn cử cho họ một cái có hết sức chính đáng để vứt bỏ cuốn truyện ngay ở đoạn đầu của thiên tiểu thuyết. Tất cả lời nói đầu chỉ có thể thôi. Tôi hoàn toàn đồng ý rằng nó là thừa, nhưng vì đã viết rồi thì cứ để thế. Còn bây giờ thì vào việc.
TÁC GIẢ
0 Nhận xét