"Cái tôi thế hệ" trong thơ Phạm Tiến Duật

 

Khái niệm “Thơ trẻ thời kì chống Mỹ cứu nước”

Trong tiến trình phát triển của thơ ca Việt Nam hiện đại, thơ ca thời kì
chống Mỹ cứu nước đã có một vị trí quan trọng, nó góp phần hoàn thành sứ
mệnh lịch sử của mình trong việc ghi lại hiện thực cuộc chiến tranh ái quốc vĩ
đại của dân tộc. Người ta sẽ không thể hình dung một cách đầy đủ diện mạo
và đóng góp to lớn của nền thơ chống Mỹ nếu thiếu vắng mảng thơ của các cây bút trẻ xuất hiện ở thời kì này.

Nguồn gốc khái niệm "Thơ thời kì chống Mỹ cứu nước"

Khái niệm “Thơ trẻ thời kì chống Mỹ cứu nước được dùng để chỉ thơ
của các cây bút có tuổi đời và đặc biệt tuổi nghề còn rất trẻ, xuất hiện trong
thời kì chống Mỹ. Đây là thời kì mà họ có những tác phẩm đã gây được sự
chú ý khẳng định tài năng và dấu ấn của mình trên thi đàn”. Những năm kháng chiến chống Mỹ, thế hệ trẻ đã bước vào cuộc chiến tranh ái quốc của dân tộc trong khí thế hào hùng của cả nước. Họ lại hát tiếp bài ca ra trận của thế hệ đàn anh với niềm tự hào “Đường ra trận mùa này đẹp lắm” (Phạm Tiến Duật). Có thể nói chất trữ tình – sử thi vẫn là âm điệu chủ đạo trong những vần thơ vào trận này. Song không thể phủ nhận một thực tế là trong quá trình sáp mặt với kẻ thù, trực tiếp cầm súng, trực tiếp xông vào nơi mưa bom bão đạn, những nhà thơ chiến sĩ trẻ thuộc thế hệ chống Mỹ đã cảm  nhận hiện thực chiến tranh bằng kinh nghiệm của người trong cuộc. Thơ phần nào tách khỏi âm vực cao vút của giọng sử thi, cái tôi trữ tình lúc này tìm một giọng nói khác, một cách thể hiện khác trong thơ của thế hệ mình. Vì vậy, bên cạnh tiếng nói của cái tôi sử thi, thơ chống Mỹ xuất hiện tiếng nói của thế hệ trẻ - của “cái tôi thế hệ”.

Đặc điểm "cái tôi thế hệ" trong thơ Phạm Tiến Duật

Điểm nổi bật, không thể thay thế trong thơ trẻ thời chống Mỹ, đó là việc mở rộng biên độ, tiếp xúc nhiều chiều kích khác nhau về đời sống, đặc biệt làđời sống chiến trường. Cái “tôi” trong thơ trẻ là cái “tôi” nhập cuộc, cái “tôi” dấn thân, cái “tôi” thấu hiểu sâu sắc trách nhiệm của mình trước Tổ quốc:

“Ta đi hôm nay đã không là sớm Đất nước hành quân mấy chục năm rồi Ta đến hôm nay cũng chưa là muộn Đất nước còn đánh giặc chưa thôi” (Phạm Tiến Duật).

Trong thơ của Phạm Tiến Duật cảm hứng dấn thân - nhập cuộc được Phạm Tiến Duật đẩy lên đỉnh điểm. Có thể nói, có được sản phẩm nghệ thuật độc đáo như thế, bên cạnh tài năng còn nhờ sự gắn bó máu thịt của nhà thơ với không gian Trường Sơn, với số đông con người dấn thân, xả thân trên con đường huyền thoại ấy. Phạm Tiến Duật nghiêng về mô tả chiến tranh với tất cả những chi tiết bộn bề, thô ráp của nó. Nhân vật trữ tình chủ yếu là những con người phơi phới niềm tin, trẻ trung, tinh nghịch, lãng mạn, yêu đời:

“Em ở Thạch Kim sao lại lừa anh Thạch Nhọn /... / Cái miệng em ngoa cho chúng bạn cười giòn” (Gửi em cô gái thanh niên xung phong).

Thơ Phạm Tiến Duật xuất hiện chất giọng đùa tếu, hài hước theo kiểu lính lái xe một thời máu lửa; cái tôi dấn thân trong thơ ông xem ra ít suy tư, ít tự thoại, đối thoại như trong thơ Thanh Thảo, Hữu Thỉnh. Tuy nhiên cái khốc liệt của chiến tranh lại được Phạm Tiến Duật tái hiện khá đầy đủ và sinh động. Bài thơ dài Những vùng rừng không dân tuy chưa được tập hợp đầy đủ, nhưng chỉ một đoạn (tách thành bài Đi trong rừng) cũng phần nào lưu giữ được sự thật chiến tranh:

“Rằng dân tộc ta trong những năm tháng ấy Đưa lên rừng mấy chục vạn con người Không thể nói là không đói không sốt Ở giũa rừng sâu mấy chục năm trời Bằng cách nào rừng ơi mà vẫn sống ung dung và đánh thắng”.