Cho đến nay, việc xếp đặt Thạch Lam vào dòng lãng mạn hay hiện thực phê phán vẫn còn làm phân vẫn các nhà văn học sử (...).
Có người gọi Thạch Lam là cây bút hiện thực trữ tình Trong sáng tác của Thạch Lam luôn thấp thoáng cái “tôi” trữ tình của nhà văn. Ngòi bút Thạch Lam có xu hướng hướng nội, đi vào thế giới bên trong với những cảm xúc, cảm giác, ông đặc biệt tinh tế khi diễn tả, phân tích những rung động bên trong, những cảm giác mong manh, thoáng qua, những biến thái tế nhị của tâm hồn trước ngoại cảnh. Đó là cảm giác lâng lâng lạ lùng trước đổi thay bất chợt của thiên nhiên, thời tiết, được cảm nhận qua tâm hồn đám trẻ thơ, gắn với lòng trắc ẩn hồn nhiên, trong trẻo của chúng (Gió lạnh đầu mùa, Tiếng chim kêu). Đó là cái rung động khê như cánh bướm non” dấu hiệu báo trước một tình cảm lớn lao, thiêng liêng đang nảy nở kẻ đầu tiên làm cha (Đứa con đầu lòng). Đó là cảm giác êm mát ngọt ngào đến lịm người của người con trai khi trở về vườn quê xưa thoảng hương thơm hoàng lan và có mối tình e ấp đợi chờ của cô bạn hàng xóm thuở nào (Dưới bóng hoang lan). Đó là cảm giác êm ả buồn vắng khi chiều tàn nơi phố huyện với nỗi đợi chờ mơ hồ mà khắc khoải của hai chị em cô bé bán hàng nước (Hai chị em). Nhiều truyện ngắn Thạch Lam không có truyện mà man mác như một bài thơ, nếu có phần nghèo đi nghĩa xã hội thì vẫn “đem đến cho người đọc một cái gì nhẹ nhõm thơm lành và mát dịu” – lời Nguyễn Tuân
Thạch Lam dường như là cây bút đầu tiên có ý thức khai thác chất thơ trong đời sống bình dị thường nhật không khỏi có ý kiến cho là ông thường thi vị hóa hiện thực. Quả là có những sáng tác không mấy ý nghĩa và có phần nhạt nhẽo ngòi bút tác giả chỉ buông theo cảm giác gần như duy cảm, duy mỹ, và như vậy chỉ là một hướng thoát ly, thoát ly cái nội tâm bình yên. Song thế giới cảm giác trong sáng tác Thạch Lam thường trong lành không phải cõi vô thức tối tăm của văn học suy đổi. Trước sau, Thạch Lam vẫn giàu lòng tin ở thiện căn con người không xa rời cái chân, cải thiện Hà Nội băm sáu phố phương là một thiên ký sự khảo cứu nhưng đầy nghệ thuật. Ngòi bút thiên về cảm giác ấy được phát huy bằng tấm lòng gắn bó sâu nặng với những phong vị đậm đà của quê hương đất nước và thái độ trân trọng đối với những giá trị văn hóa cổ truyền của dân tộc để viết nên những trang thật tinh tế tài hoa.
Thạch Lam có biệt tài về truyện ngắn. Truyện dài Ngày. Mới của ông không mấy thành công. Với ngòi bút giản dị, tinh tế lạ thường, ngôn ngữ trong sáng, đầy chất thơ, Thạch Lam đã góp phần nâng cao trình độ truyện ngắn Việt Nam lên một bước mới (...).
Gió lạnh đầu mùa, Cô hàng xén, Hai đứa trẻ, Hai lần chết, Tối ba mươi, Tình xưa, Sợi tóc... là những truyện tôi muốn đem vào bộ tuyển những truyện ngắn hay của văn học. Việt Nam thế kỷ XX. Đó là những truyện nói với chúng ta trong một sự cảm thông thật thẩm thía và tự nhiên về những cảnh đời của dân tộc. Những cảnh đời, có giàu và nghèo, có thôn quê và kẻ chợ, có tri thức và nhân dân, có người lớn trẻ con. Có thể liệt kê ra nhiều mảng đời, nhưng cái làm nên ấn tượng chung về thế giới nghệ thuật Thạch Lam, đó là cảnh ngộ và số phận con người trong rất nhiều khắc khoải, lo âu vì cái nghèo, vì những bất công, oan trái, vì trăm thứ tại họa dồn lên những kiếp sống mong manh, không nơi bấu víu, nương tựa.
MỘT SỐ ĐÓNG GÓP CỦA THẠCH LAM.
1. Từ bỏ cái khung hiện thực – lãng mạn vốn có, chỉ từ ngôn ngữ thể loại mà xét, có thể xác lập một vài đường dây phát triển của văn xuôi trước năm 1945. Ví dụ, nếu bắt đầu với Nguyễn Công Hoan, có thể thấy ở ông nhân vật thường gần như không có tâm lý. Nhân vật sinh động, nhưng là cái sinh động trong hành động, giữa tâm lý và hành động không có khoảng cách. Với tư cách là những người xuất phát sau Nguyễn Công Hoan, Nhất Linh và Khái Hưng có phần đi xa hơn. Cái gọi là đời sống tâm lý trong nhân vật của hai ông bắt đầu xuất hiện. Trong Lời tựa Hồn bướm mơ tiên, Nhất Linh viết rằng tác phẩm nhiều khi làm cho người ta cảm động vô ngẩn “Cái cảm giác ấy là một cái cảm giác nhẹ nhàng phảng phất vui buồn tựa như là những ngày nắng nhạt điểm mưa thưa”.
Sau này, một người như Nam Cao, sẽ đẩy việc mô tả nội tâm lên một bước mới.
2. Thạch Lam ở một chỗ nào trong mạch phát triển này It nhất là Thạch Lam cũng có những cách tân khá rõ, so với một người như Khái Hưng. Không phải ngẫu nhiên mà trong. Lời giới thiệu cho Gió đau mùa, Khái Hưng gần như ngả mũ chào, nghĩa là rất “chịu” Thạch Lam. Dưới đây, khi điểm qua một số truyện của Thạch Lam chúng tôi sẽ còn trở lại với một ý cụ thể trong bài giới thiệu quan trọng ấy.
Đứa con đầu lòng, Gió đầu mùa là những truyện mà cốt truyện rất đơn sơ không có cái lắt léo, thường tình mang tính cách bố trí Tự nó, tâm lý con người là một thứ khung cảnh cần được bày ra. Để gọi nó, người ta đôi khi dùng chữ TÂM CÁNH bao gồm cả những cảnh linh động, nhiều bình diện. Lẫn những cảnh trống vắng “không là cái gì cả, sự trống rỗng một phút một giây của tâm hồn” (Khái Hưng)
Một dạng khác: Sợi tóc. Cuốn sách bỏ quên, Tình xưa. Trong những truyện này, tâm lý cá nhân hiện ra như một thực tế mong manh, một sự cân bằng không có hình thù rõ, không vững vàng, lại biến chuyển mau chóng. Người ta đâu có bao giờ cũng làm chủ được mọi vui buồn yêu ghét đến trong lòng mình? Trong mắt người khác, ta thoát thế này, thoát thế khác, không sao giải thích được. Nếu thành thực phải nhận là trong lòng ta có những quãng u tối, mà phải can đảm lắm, mới có gan phanh phui. Khái Hưng đã không có gì là quá lời, khi bao: “Đọc nhiều đoạn văn của Thạch Lam, tôi rùng rợn cả tâm hồn vì sự thành thực”
3. Thế còn mối quan hệ của nhà văn với những trạng thái tâm lý (của mình và cũng của người khác) được miêu tả trong tác phẩm? Thông thường thói quen của người sáng tác và người thưởng thức ở ta, là buộc nhà văn phải có thái độ rõ, và phải mang những yêu ghét vấy vào trong tác phẩm, để hướng dẫn người đọc, hỗ trợ người đọc trên phương diện đạo đức. Kết quả là trong nhiều trường hợp, người đọc cảm thấy bị dắt mũi, những mối phản cảm này sinh rất nhanh, và tác phẩm lại gây ra những tác dụng xấu. Một người như nhà văn Nga Tsekhốp rất có kinh nghiệm về mặt này ông bảo rằng “Sự lạnh lùng là không thể thiếu, chỉ có những kẻ lạnh lùng mới nhìn sự việc một cách tỏ tường…”. Một nhà nghiên cứu đã viết rất hay về Tsekhốp “Trong sự khách quan kỳ diệu của ông, đứng trên tất cả mọi sự phiền muội hay hân hoan. Tsekhốp đã thấu triệt và nhìn hết mọi sự vật. Ông có thể hiển từ quảng đại mà không yêu, ông có thể mẫn cảm và thân ái mà không quyến luyến, ông có thể là người gia ơn mà không mong sự trả ơn”.
Thật là kỳ lạ, trong một thiên truyện như Trở về của Thạch Lam, nguyên lý khách quan ấy của Tsekhốp đóng vai trò chi phối khá triệt để. Nhân vật chính là một kẻ xấu Thạch Lam, một người như Khái Hưng nói “tính tình mảnh liệt, quá khích nữa”, có thái độ với loạt nhân vật ấy như thế nào, là chuyện dễ đoán. Nhưng đây là trong văn học. Nhà văn Thạch Lam chỉ kể lại mọi chuyện một cách thản nhiên, lạnh lùng. Nhưng che mắt được ai chứ không che mắt được một người như Khái Hưng. Theo Khái Hưng, “sự lạnh lùng ấy giấu một tính tình khinh bỉ, một cảm tưởng chua chát không biết đến chừng nào”.
Chúng tôi ngờ rằng trên con đường đi vào trình bày nội tâm con người, vấn đề này – mối quan hệ giữa nhà văn và những gì được nhà văn mô tả trong tác phẩm – sẽ có lúc được đặt ra, và những cây bút tương lai sẽ tìm thấy sự hỗ trợ ở Thạch Lam cả trên phương diện đạo đức lần phương diện nghề nghiệp.
0 Nhận xét